ژەهراوی بوونی سیستەمی پەروەردە!
سەنگەر مەهدی علی
بناغەی هەر کۆمەڵگایەک لەسیستەمی پەروەردەی خۆیدایە یەکێکە لە گرنگترین چەکەکانی وڵاتێک کەزیاتر تایبەتمەندییەکانی خۆی لەقاڵب دەدات و ڕێڕەوی پێشکەوتنی نەتەوەیەک دیاری دەکات بەپەروەردەیەکی دروست دەتوانیت فێربیت چۆن مرۆڤێکی باشتربیت.
پاڵت پێوە دەنێت تەواوی مرۆڤایەتی بەرەوو پێشەوە ببەیت.
بەڵام ئەوە پرسیارە کەچی ڕوودەدات؟
کاتێک ئەم سیستەمە پەروەردەیە ژەهراوی دەبێت! کاتێک سیستەمێکی پەروەردە بەباشی گەندەڵ دەبێت دوای تێگەیشتن لەوەی کە چۆن سیستەمی پەروەردە لەهەرێمی کوردستان هێواش هێواش ژەهراوی بووە بەدرێژایی چەندین ساڵ زیانێکی گەورەت لێدەدات و پێشکەوتنی مرۆڤ وتوانای مرۆیی هەموو جارەنوسی ڕەش دەبێت و ژیانیان وێران دەبێت و کۆمەڵگەکان،
زانکۆکان، قوتابخانەکان، نەمامگەی پەروەردەکردنی منداڵەکان بەرەوو چارەنوسێکی مەترسیدار ڕادەکێشرێت،
هەموو مامۆستاکان و خوێندکاران کەپێشتر بەو دۆخەدا تێپەڕیون چەندین ساڵی درۆ و ڕۆح لەناوبردنی و دەستکاری کردنی کەسایەتی وکوشتنی ڕۆح و غروری و سەرکوتکردنی کەسەرچاوەکەی لەگەندەڵی سیستەمی پەروەردەی ئێمەوە هەڵقوڵاوە ئیتر ئەم سیستەمە چۆن گۆڕانکاری لەداهێنانی زانست و توانای مرۆڤەکان بکات؟
لەکاتێکدا سەرلەبەری سیستەمەکە بەژەهراوی کردنێکی هێواشی بەمەبەست بەردەوامە.
چۆن دەرک بەم شتانە دەکەین و تێبگەین لەوەی لەناوچوونی سیستەمی پەروەدەکەمان ڕەنگە یەکێک بێت لە کارەساتبارترین شتەکان.\
پرسیارکە ئەوەیە کێن ئەوانەی کەسیستەمی پەروەردەیان ژەهراوی کردووە؟ کاریگەرییەکانی چین؟\
پێویستە بگەڕێینەوە بۆکات بۆ ئەوەی بەباشی تێبگەین.
چۆن سیستەمی پەروەردە بۆ یەکەم جار بنیات نراوە؟
وەک پێشتر ئاماژەم پێدا سیستەمی پەروەردە وەک بەردی بنەڕەتی پێشکەوتنی کۆمەڵایەتی سەیر دەکرێت وگۆڕانکاری بەرچاوی بەسەردا هاتووە تائێستا، لە سەدەکانی میسرییەکان و یۆنانییەکان وڕۆمانییەکان و سەردەمی ڕێنسانس بووتە هۆی ستانداردی سیستەمی پەروەدەی ئەمریکی بەنموونە لەسەرانسەری جیهاندا پەروەردەی ئەمریکی پایەیی ئەوەیە کەچۆن قوتابخانەو زانکۆکان بنیات دەنرێن دواتر کێ ئەم سیستەمەی بەباشی دیزاین کردووە سەرەتای پەروەردەی ئەمریکی سیستەمەکە،
بۆ ئەوەی بەئاسانی تێبگەین بگەڕێینەوە بۆ ئیمپراتۆریەتی پرۆس کەناوچەیەکە ئێستا لەئەڵمانیایە پرۆسەکان دوای داگیرکردنی پۆڵەندا لەکۆتای سەدەی 18ڕووبەڕووی تەحەدای ناوازە بوونەتەوەکە پۆپۆلیستێکی پۆڵەندی هەمە چەشن وبەرگریکار لە ئیمبراتۆریەتیەکەیاندا تێکەڵ دەکەن چارەسەرەکە داهێنەرانە بوو، بەڵام حوکمەتی پرۆس گەنجانی کردە ئامانج کەدان بەوەدا دەنێت کە قاڵبدانی مێشکی گەنجان ئاسانترە لەگۆڕینی بیروباوڕی گەورە ساڵان،
سیستەمی پەروەردەی پرۆس بەوردی بۆ خزمەتکردنی دەوڵەت دروست کرابوو کە 8 ساڵ دەخایەنێت جەختی لەسەر گوێڕایەڵی ونیشتمان پەروەری و ڕێزگرتن لە دەسەڵات مەنهەجەکە بۆ پەروەردە کردنی داهێنان نەبووە یان هاندانی ڕەچەڵەک چۆن ئەوەی سودی بۆ پرۆسەکان دەبێت بەهیچ شێوەیەک بەڵکو ئامانجی ئەوەبوو هاوڵاتیان بەرهەم بهێنێت کەهەرگیز تەحەدای دۆخی ئێستا نەکەن یان دەسەڵاتی ئیمبراتۆریەت بخەنە ژێر پرسیارەوە.
ئەم مۆدێلە پەروەردەیە دواتر بەخێرایی سەرەنجی(هۆرۆس)ی ڕاکێشا کە چاکسازیخوازێکی پەروەردەی ئەمریکی بوو لەسەدەی نۆزدەدا، سەرسام بوو بەم سیستەمە پڕۆسییە بەو کارایی و یەکسانییەی کەدەوڵەتی پڕۆس بەرهەمی دەهێناو هۆرۆس ئەمەی وەک نەخشەیەک بۆ ئەمریکا دەبینی جونکە پێی وابوو کە سیستەمێکی لەو جۆرە دەتوانێت دانیشتووانی هەمەچەشنی ئەمریکا یەکبخات و هەستێکی هاوبەشی ناسنامەیی نەتەوەیی لەو ماویەدا بچێنێت لەجەنگی ناوخۆی ئەمریکا ئەمە ئەوەبوو کە ئەمریکا پێویستی پێیەتی چۆن!
ناسنامەیی نیشتمانی نوێ خۆی هاوتەریب لەگەڵ بەرژەوەندییەکانی حوکمەت دروست بکات لەکۆتایی سەدەی نۆزدەهەمدا سەرهەڵدانی موگناتیسی پیشەسازی وەک جۆن دی ڕۆکفێڵەرو ئەندرۆ کارنگی لەم قۆناغەدا بەخۆیەوە بینی کە شۆڕشی پیشەسازی بوو لەئاستێکی بەرزداو پێویستیەکی زۆری بەهێزی کار هەبوو کەبتوانێت سووتەمەنیی هەموو ئەم پیشەسازیە گەشە سەندوانە بدات لە سەراناسەری ئەمریکادا بەڵام کۆمەڵگەی ئەمریکی کەزۆرینەی کشتوکاڵی ئەو سەردەمە عەقڵیەتی کۆیلەیی مووچەی دیسپلینی نەبوو کە ئەم پیشەسازیانە داوای دەکرد،
پێویستیان بەکرێکارانی کارگەکە بتوانن ئامێرەکان بەڕێوەببەن، هەرگیز جێگەی خۆیان لەکارگەکەدا نەخستە ژێر پرسیارەوە.
ڕۆکفێلەر توانای سیستەمی پەروەردەیی ئەمریکی ئیلهام بەخشی پرۆسی ناسی و زۆر لێی خوێندبوو وەک ڕۆکفێلەر وکوڕانی کارنێگی و بەو شێوەیە ئەو کوڕانە 336 ملیار بەدۆلاری ئەمڕۆ وە کارنگی 372 ملیاری هەبوو، ووڵاتەکە نوێ بوو ئەم پیشەسازییانە تازە سەریان هەڵدابوو ئەم کوڕانە دەستیان بەسەردا گرت دەیتوانی هەوڵی کاریگەری لەسەر پەروەردەی ئەمریکی بدات و سیستەم لەگەل ئەم شێوازە نوێیەی پرۆسی پەیوەستکردنی ئەمریکیەکان لەسەرانسەری هێڵەکانی دەوڵەت و دروستکردنی ناسنامەیەکی نیشتمانی هەموو ئەوەی بەنهێنی بەکارهێنانی ئەمە بۆ ئامرازی کەسی و بۆیە بەهاوکاری متمانەی نزیک وەک فرێدریک گەیتس دەستەیی پەروەردەی گشتی دامەزراند، وەبەرهێنانێک کەهاوتا دەبێت لەگەڵ ملیارەهای ئەمڕۆ دواتر دەستیان کرد بە داڕشتنی مەنهەجەکە دڵنیابوون کە کرێکاران بەرهەم دەهێنێت، کە کارامەیی سەرەتایی پێویستن بۆ کارە پیشەسازییەکان و جەختکردنەوەکە ڕوەن بوو کەسیستەمەکە دەبێت کرێکار بەرهەم بهێنێت، نەک بیرمەندی وەک ڕۆکفێلەر خۆی ڕایگەیاند من نەتەوەیەکی بیرمەندم ناوێت، من نەتەوەیەکم دەوێت لەکرێکاران دوای ئەمە سەدان قوتابخانەی کردەوە وەبەرهێنانی ملیۆنان لەسیستەمی پەروەدەدا هەزاران مامۆستای ڕاهێناو ڕێژەی خوێندەوارانی لەسەرانسەری وڵاتدا باشترکرد تەنانەت بەرنامەیەکی چارەسەری بەکۆمەڵ بۆ مشەخۆرێکی باوی ناباوەر لەوکاتەدا پەرەپێدا.
لەبەر ئەوە ژیانێکی ئایدیاڵی تەواو تەنها لەو شوێنەی کەئەوان بەتەواوی ڕوونی دەکەنەوە کە پێشکەوتنی مرۆڤ و توانای مرۆڤ لەسەر ئەم کارتانە نەبووە بۆ ئەو موگناتیسە پیشەسازییانەی کە دەیانویست دەرەوە مەڕبن.
بەتێپەڕبوونی کات ڕۆکفێڵەرو کوڕەکانی لەپیشەسازیدا زیاتر لە سەدان ملیۆن دۆلارییان خەرج دەکرد بۆ ئەوەی خەونی خراپەکارانەیان بهێننە دی بەتێكەڵکردنی خوێندنی میتی پڕۆس، هەروەها وایان کرد قوتابخانەکان وەک کارگە یان هێڵەکانی بەرهەم هێنان دەرکەون.
ئەمە ئەو قاڵبە بوو کە ئەمریکاو تەواوی جیهان وبەشێکی زۆری بەهۆی ڕۆکفێڵەرەکانەوە وەرییان گرت.
درک بەوە بکەن کەڕۆکفێڵەر چەندە گەندەڵ و ژەهراوی کەر بوو بۆ سیستەمی پەروەردەی جیهان، دەبینیت ئەو کارگەو پۆڵاو پیشەسازییانەی کەئەوانی زیاتر دەوڵەمەندتر کردوو بەهێزی کردن وبەناوبانگ بوون، بەهۆی بارودۆخی کارکردنی کرێکارو ماندوکردنیانەوە کاتژمێرە درێژخایەنەکانی کارو ژینگەیەکی مەترسیدار و مووچەیەکی کەمیان وەردەگرت و بەزەحمەت مافێکیان هەبوو، کە هەموو ڕۆژێک بەبێ وەستان کاربکەن، بێ مووچەی و کارێکی ئازاربەخش.
ڕۆکفێڵەر ئەوەندە هێزی مرۆی هەبوو کەئەوەندە پەروەردە بوبێت کەئامێرەکانی بەکار بهێنێت و گوێڕایەڵی بن، بۆیە هەرجارێک ئەگەر کرێکارێک بیری لەخۆی بکردایەتەوە بەخشینی گەورەی دەدا، هەروەک سەرمایەدارەکانی ئێستای لای ئێمە.
هەمیشە ئەو دیدگایەکی تایبەتی هەبوو سەبارەت بە پێکهاتەیی پێشکەشکردنی ئەم پەروەدەیە وەک بەخشینەکان و زۆرجار فەرمانی دەکرد بەدامەزراوەکانی لەگەڵ خاوەن دیدگاکاندا بگونجێن و بەجوانی هەڵس و کەوتیان لەگەڵدا بکەن.
پاشان لەڕێگەی دامەزراوە پەروەدەییەکانەوە دەبوو جەماوەر فێری ئەوە بکرێت کەچی پێویستە، پەروەردەی کۆنترۆڵکراو کە جارەسەری سیستەمی پەروەردەی گشتیان پێ بدرێت و هەر قوتابخانەیەک یان دامەزراوە پەروەردەییەکان کەلەگەڵ ئەمەدا نەڕۆیشتن دواتر بە کەمی بودجە دەمێننەوە و لەکۆتاییدا ناتوانن بەباشی کاربکەن بەهۆی ئەوەی ویستویەتی وانە نەوترێتەوە بۆیە ئەمەش مامۆستایانی لەقوتابخانەکان ناجار کرد کەبکەونە ژێر پەنجەی گەورەی ئارەزووەکانی پرسیارەکانی وەک ئەوەی، خولیای ڕاستەقینەتان چییە؟
ئایا تۆ ئاواتەخوازی بەدەستهێنانی چیت لەژیاندا؟ چی وای لێکردیت بەم چۆش و خرۆشەوە دەست پێبکەیت؟
لەبەرئەوە سیستەمی پەروەدەی ئێستای هەرێمی کوردستان زیاتر وەکو چاودێرێکی ڕۆژانە کاردەکات، نەک منداڵ ڕابهێنێت کەچۆن بیربکەینەوە لەبەسەربردنی 5بۆ6کاتژمێر لەڕۆژێک دا لەناو ژینگەیەکی فەوجکراودا، هاوشێوەی زیندانێکی سەربازی کەتەنانەت پشوەکانی دەست شۆر پێویستی بەمۆڵەت هەیە خۆ خۆتان دەزانن دەستشۆری قوتابخانەکانیش چۆنن هەرباسی ناکرێت!
هەر لێرەوە سەربەخۆی تۆ ئەکوژێت وتواناکانی بیرکردنەوەو ڕەخنەگرانەت دەخنکێنێت، هەموو ئەمانە پێشەنگ و داهێنەرەکانی لەلایەن ئەو سەرمایەدارە چاو چنۆکانەوە بووە بۆ ئەوەی وەبەرهێنان لەقوتابخانەکانی خۆیاندا بکەن، هەرگیز ئەوان نەیان ویستووە لە WC سیش دانیشیت بۆ ئەوەی بیرکردنەوەیەکی ئازادد هەبێت.
گوێڕایەڵی بوونی بێ پرسیار دەبێتە هۆی کۆیلەکردنی دانیشتوانێک و لەگەڵ ئەوەشدا سیستەمی قوتابخانە حکومییەکان هەمیشە وەک پێشکەشکردنی خوێندنی بێ بەرامبەری ناچاری سەیر دەکرێت.