ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست گۆڕستانی كەمایەتیە ئایینی و نەتەوەییەكان
نووسینی: وەفا ئەحمەد
وەرگێڕانی: كەمال كوردی
ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە وەڵاتانە دەگووترێت كە لە ڕۆی جوگرافیاییەوە لە بە شوێنانە دەگووترێت كە ناوەندی یەكتربڕی سێ كیشوەری ئەوروپا و ئاسیا و ئەفریقیان.وەڵاتەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە بەشی وەڵاتی توركیاوە بەرەوە كیشوەری ئەوروپا و لە وەڵاتی میسریشەوە پەیوەستە بە ئەفریقیاوە.
هەر بۆیە فەرهەنگ و كلتوور و زمانی وەڵاتەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست زۆر جیاواز و جۆراوجۆرە و جیاوازی و جۆراوجۆری كلتووری لە نێوان ئێرانیەكان، توركەكان و كوردەكان و ئاشووریەكان دەبیندرێت.
لە ڕووی مێژووییەوە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست یەكەمین وێستگەی شارستانیەتی جیهان بووە بۆیە سەرچاوەی زۆربەی ئایین و بیروباوەڕەكانی جیهانە، سەرهەڵدانی هەندێ ئایینی وەك ئیسلام،مەسیحییەت و جوولەكە(یەهوودییەت)ش لەم ناوچەیە بووە.خۆ ئەگەر لە ڕووی لایەنی ئابووریشەوە سەیرێكی ناوچەكە بكەین دەبینین بە هۆكاری هەبوونی سەرچاوەی زەبەلاح و كەورەی وەك نەوت و گاز و كانزاییەكانەوەش ئەم ناوچەیە بەها و گرنگیی تایبەتی خۆی هەیە، كە وا گەورەترین سەرچاوەكانی ئەنرژی و وزە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدایە.
لە سەدا حەفتای نەوتی خاوی جیهان بە هۆی ئێراق،ئێران، كوێت، ئیمارات، ڤێنیزوێلا، سعودییە دابین دەكرێت و ئەم ناوچەیە لە سدەا سی گازی جیهانیش بەخۆ بەستووتەوە،وەڵاتەكانی ئەم ناوچەیە گرنگیی ستارتیژی ئابووری و سەربازییان هەیە، هەر بۆیەش سەربەخۆیی ئەم وەڵاتانە بەهۆی شوین و بارودۆخیان لە لایەن وەڵاتە زڵهێزەكان و داگیركەرەكانەوە لە مەترسیدایە و ئەگەر كەوتنە بە هەڕەشە و هێڕشیان هەیە، لە لایەكەی دیكەشەوە جۆراوجۆری و جیاوازی نەتەوەیی و مەزەبیەكان ئەگەری تووندوتیژی ئایینی و نەتەوەیی زیاد دەكات.
ئەگەر و هۆكارە ڕیشەیی و بنچینەییە بە پەلەكان كە بەشیكی دەركەوتن و ڕوودانی ئەم دیاردەیەن، لە سەردەمی ئیستا، كۆمەڵێ هۆكاری وەك شۆڕشی پەیوەندییەكان، بە جیهانی بوون و بڵاوبوونەوە و زیادبوونی بەئاگاهێنانەوەی جیهانی،دەركەوتنی جیلی تازە بە دید و بۆچوونی جیاواز، زیادبوونی بزووتنەوە كۆمەڵایەتیەكانی بە شووناسێكی بنچینەیی، هەبوونی هزری تازە بۆ ڕێبەرایەتی كردنی سیستەمەكانی حوكمڕانی و دەسەڵات،بچووكتردنەوە و بێبەش كردنە ئابووریەكانی مافی كەمینەكان(كەمایەتیەكان)، قەیرانی نەبوونی یاسایی بوون و مەشروعییەتی ڕژێم دەسەڵاتدارەكان،قەیرانی زاڵبوون و باڵادەستبوونی نەتەوەیی و مەزەبی لە سەر پەیوەندییە شارستانی و نیشتیمانیەكان، بووەتە هۆكاری زیادبوونی تووندووتیژیی نەتەوەیی و مەزەبی لە ناوچەكە، هەڵبەت با لە بیرمان نەچێت كە دەستێوەردان و بەرژەوەندیی زڵهێزەكان وئەو وەڵاتانەی لەم ناكۆكیانە سوود دەبینن و پشكدار و هاوبەشن كاریگەریی لەسەر ئەم مەسەلەیە هەیە.
ئەم وەڵاتە بیانییە بەرژەوەند خوازەكان ڕۆڵی كەتالیزۆر لە ڕوودانی ناكۆكیە ناوخۆییەكان دەگێڕن،هەردەم لێك گیربوون و شەڕە نەتەوەییەكان بە ڕەنگ و بۆنێكی ئایینی و مەزەبی ئاستی شەڕ و پێكدادانەكانی زیاتر كردووە. داعش و ئەلقائیدە و گروپە تووندئاژوو و تووندڕەوە ئیسلامیەكانی تر هزری گشتی و لێكۆڵەرەوە سیاسیەكانیان سەبارەت بە هەبوونی تووندوتیژیە نەتەوەیی و مەزەبیەكانی بەرەوە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست هانداوە، سەرەڕای ئەوەی كە هەموو وەڵاتەكانی ئەم ناوچەیە كەم و زۆر ڕووبەڕووی ئەم كێشە و ئالۆزیەكانن،بەڵام ئیراق بووەتە نموونەیەكی بەرجەستە و دەركەوتووی ئەم كێشە و ئالۆزیانە.
بوونی داعش و دەسەڵاتە خێلەكی و تاییفیەكان و ناكۆكیەكان و هەڕەشە و ئاوارەیی و جینوساید كردن و كوشتنی كەمایەتیە ئایینی و مەزەبیەكان بە ئاشكەرا دەبیندرێت، پڕۆسەی پاكسازی و سڕینەوەی ئایین لە سەردەمی عوسمانیەكانەوە لە ئێراق و سوریا و ئیران و توركیا دەستی پێكرد. دەسەڵات و حوكمڕانی عوسمانی ناوچە مەسیحی نشینەكانیان لە ئێراق پاك كردەوە، دواتر جوولەكە و یەهوودییەتیش تەفر و توونا كر و كوردە فەیلیەكانیش پڕۆسەی دەركردن گرتیانەوە و لە ناوچەكانیان دەركران، ئەم پاكتاوە نەتەوەیی و ئایینییە لەوكاتەوە تا ئێستاشی لەگەڵدا بێت لە ژێر ناوە جۆراوجۆرەكانەوە هەر بەردەوامە.
بەرپرسیاری سەرەكی ئەم كارەسات و رووداوانەش هەر لە دێر زەمانەوە ئایدۆلۆژیا ناسیونالیستی و بنیاتگەرا ئایینیەكان بووە، سەرەتا بە پڕۆسە و ریڕەوی نەتەوایەتی عەرەبی و لە ئێستاشدا بە بنیاتگەرایی تووندەڕەوە ئیسلامیەكانەوە، كەمینە و كەمایەتییە نەتەوەیی و ئایینیەكانیان خستووتە ژیر گووشار و پاڵەپەستۆ.كەمایەتیە ئایینیەكان كە پێشینەیان لە ئێراقدا بۆ چەندین سەدە دەگەڕێتەوە بریتین لە( ئیزدیەكان، كاكەییەكان یان یارسانیەكان”مەندائییان، جووەكان، كریستیانەكان لە ئاشووری و كلدانی بگرە و تا …… ).ئیزدیەكان لە سەردەمی سەدام و هێڕشەكانی داعش سەردەمێكی قورس و ناڵەباریان ئەزموون كرد، ژن و منداڵەكانیان قەتلوعام كران و ئاوارە و دەربەدەر كران، بەهاییەكان لە سەردەمی سەدام پاكسازی كران، بەڵام دوای دامەزراندنی هەرێمی كوردستان لە سایەی سیاسەتەكانی هەریمی تا ڕادەیەك پاریزران و ئاسایشیان مسۆگەر كرا.
كاكەییەكانیش لە حاڵی حازر و لە ئێستادا وا خەریكە بەرەو نەمان دەڕوون، هەڵبەت دیسان لە سایەی سەری سیاسەتەكانی هەرێم ئەوانیش بە بەشێك لە كوردەكان لە قەڵەم دراون و لە هەموو مافەكانی هەرێم وەك كوردێك پشكیان هەیە، بەڵام كێشەكە لەوەدایە كە ئەوان خەڵكی بەشی ئەو ناوچانەن كە كەوتووتە ژێر دەسەڵاتی حكوومەتی ناوەندی وەك خانەقین و كەركووك و …. هتد.گەڕاندنەوەی كاكەییەكان بۆ زێدی باب و باپیریان مافی ڕەوای خۆیانە و هەبوونی هەموو مافێكی هاوڵاتیبوون مافی خۆیانە و هەروەها ئەوان پێوستە وەك كەمینەیەك ڕیزیان لێ بگیرێت.
شاری كەركووك دوای نەمان و جێهێشتنی هیزە كوردیەكان تا ئێستاشی لەگەلدا بێت جێگیر نەبووە و لە ژێر كۆنترۆڵی حەشدی شەعبیە كە ئەویش بە مانا و بە واتای بێ ئاسایشی و نا ئەمن بوون و پارێزراو نەبوون و تووند و تیژی و دەمارگیری ئایینی بۆ كەمایەتیە ئایینی و مەزەبیەكان لەم شارەدا لە قەڵەم دەدرێت. ئێستاش با خێرا سەیریكی بارودۆخی ئیستای ئیران بكەین،یەكێك لە هۆكارە سەرەكیەكانی خۆپێشاندانەكانی ئیرانیش هەمان دید و بۆچوونە ڕەخنەگرانەی هەموو كەمایەتیە نەتەوەیی و ئایینیەكانی(كورد، تورك، بەلووچ، لۆڕ، لەك و سوننە و بەهایی و مەسیحی)….یەكانە.
هەرهەموویان لە سیاسەتە تووندئاژوو و دەمارگیرییەكانی ڕژێم و دەسەڵاتی ئێستای ئیران ناڕازین،دید و بۆچوونی هەمووی ئەم كەمایەتیانە سەبارەت بەم جۆرە حكومڕانیە ڕەشبینانە و ڕەش و تاریكە،بە جۆرێك كە ئیتر هیچ بڕواو بیرو باوەڕیكیان بە چاكسازیەكان و بەردەوامبوونی ئەم دەسەڵاتەیان نەماوە.
سیستەمی حوكمڕانی و دەسەڵاتدارانی ئیران رێك پێچەوانەی هەرێمی كوردستانە، هەرێمی كوردستان سەرەڕای هەموو ئەو كێشە و گرفتانەی هەیە، بەڵام شوێنیكی ئەمین و پارێزراوە بۆ نیشتەجێبوونی هەموو كەمایەتیە ئایینی و نەتەوەییەكانە و ئەمن و ئاسایش بۆ هەموو ئەم كەمایەتیانە دابینكراوە و وەك قەلغانێكی موحكه م لە هەمبەر تووندئاژوو نەتەوەیی و مەزەبیەكان، پەنایان داوەتە كەمایەتی و ئاواەركانی شەڕی تووندوتیژییە نەتەوەیی و مەزەبیەكانی داعش.
ئاشتەوایی و دیموكراسی لە هەر وەڵات و هەموو ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست نیازمەندی ئیرادەیەكی بە كۆمەڵ و هەمەگیر و گشتگیرە بۆ ئاشتەوایی و بۆ گەیشتن بە ئاشتەواییەكی ڕاستەقینە پێویستی بە ڕزگاربوون و خۆ قوتاركردنە لە كلتوورە تەسك بینانە نەتەوەیی و مەزەبیەكان، هەروەها بڵاوە پێكردنی كلتوور و بیروباوەڕە مرۆیی و نیشتیمانیەكان ئەویش بە لەبەرچاوگرتن و ڕەچاوكردنی یاساكانی یاریە سیاسیەكان و دامەزراندنی دەسەڵات و حكوومەتە یاسایی و ڕەواكان كە وەك چەتر و سەیوانیك بۆ ئاشتەوایی و كۆتایی پیهێنان بە فراوانخوازیی تووندڕەوانە و ڕەگەزپەرستانەی نەتەوەیی و مەزەبی كار بكات.
سیستەمی حكوومەتێك كە لە سەر بنەمای مەشروعییەت و یاسایی بون و خەڵك سالاری بنیات نرابێت، مافێكی یەكسان بۆ هەموو چینەكانی كۆمەڵگا دەستەبەر دەكات و كەمینە و كەمایەتی لە سیستەم و كەشوهەوایەدا چەمك و پێناسەكەی لە دەست دەدات و پەیوەندییەكان بە گوێرەی ڕێوشوێنەكان و ڕێساكانی گفتوگۆی نیوان ئایین و كلتوورەكان ڕێكدەخرێت، دەسەڵاتیش خۆی لەم پەیوەندییە بەدوور دەگرێت و تەنیا ئامادە كاری بۆ ڕێكخستنە گشتیەكەی دەكات بۆ ئەوەی ریگە لە بەریەككەوتن یانیش جیاوازی و ڕەگەزپەرستی دژ بە گروپێك بگرێت.
كۆمەڵگا ڕۆژئاواییەكان بە قبوڵكردنی ژمارەیەكی زۆری كەمایەتیەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست جۆراودۆربوونێكی تازە و نوێیان پێكهێناوە، جۆراوجۆری و جیاوازی و ئازدییەكانی نەتەوەیی و ئایینی لە ڕۆژئاوادا پێشوازیی لێكراوە.ئەمە لە كاتێكدایە كە وەڵاتی دایكەكانی ئەم كامایەتیەكان بە خێراییەكی لە ڕادەبەدەر خەریكی بەسروشتی كردنی و ئاسایی كردنەوەیەكی تووند و توڵن كە لە م ڕێڕەوو بەم ئاراستەیەدا گۆڕانكاریەكانی توراس و میراتە كلتووریەكانی زۆربەی ئەم كەمایەتیانە بۆ هەمیشە و هەتا هەتایە لە مێژووی مرۆڤدا دەسڕێنەوە.چونكە لە كۆمەلگا ڕۆژئاواییەكان هیچ گەرنتییەك بۆ درێژە پیدان و مانەوەی زمانە ناوخۆییەكان و كلتوور و داب ونەریتەكان و شیوەی ژیانی كەمایەتیەكانی پەرت و بڵاو نییە.جێهێشتنی وەڵاتی دایك بە لەناوچوون و نەمانی مێژووی فەرهەنگی و كلتووری و داب ونەریتەكانی ئەم ناوچانە و كۆچی ئەم كەمایەتیانە كارەسات و ڕووداوی نەمانیانی دەخوڵقێنێت.
((وەفا ئەحمەد-2022))